Չասվածի պոեզիան

Բառերը չպետք է ուշադրությունը շեղեն իրենց վրա, քանի որ ճշմարտությունը նրանցից դուրս է: Բասյո

Հոգուց թղթին տվածն արդեն Բանի աղճատում է, ասվածը` սխալ թարգմանություն: Ասված և չասված խոսքերի միջև պոեզիայի ընկալումն է:

Արդ` բոլոր թարգմանություններն ակամա միտում են պատումին, որը ասվածն է` պոեզիայի հմայքը թողնելով անթարգմանելիին` չասվածին: Չկա բանաստեղծություն առանց անթարգմանելիի:

Իրացումի հմայքը բանաստեղծներին ստիպում է փորձել թարգմանել անթարգմանելին: Սա ընթերցողից վստահություն կորզելու ջանքն է կամ հակառակը` ընթերցողին վստահելի դարձնելու մարմաջը: Իրականում` բանաստեղծությունը մնում է չասվածի տիրույթում, որը հասկանում են միայն ,լուսավորյալե հոգիները, որտեղ կարիք չկա ճամարտակության:

Բանաստեղծությունը հավերժականի ու ակնթարթի միահյուսումն է, որտեղ մեզ օգնության են գալիս պատկերները: Եվ եթե բանաստեղծը հասնում է դրան, ապա մնացածը զազրախոսություն է: Ամենակարևորը ճիշտ ժամանակին լռելն է` չասվածը պոեզիա դարձնելու համար:

Նորարարությունն ընդամենը խաղ է, կարևորը հավերժականի ու ակնթարթի միահյուսման մեջ հոգին չկորցնելն է, որպեսզի չասված խոսքերի ետևում բանաստեղծությունն ապրի: Ամենամեծ քաջությունը այս տիրույթում հանդարտ հոսելն է` չենթարկվելով ժամանակի քմայքներին:
Ահա ճապոնական պոեզիայի հմայքը:

Առանց երկբայելու պետք է ասել, որ ճապոնական պոեզիայի կայուն ձևերը մեզանում նախ և առաջ տարակուսանք են հարուցում: Մի՞թե սա պոեզիա է: Ինչ մեծ բան է Բասյոյի հետևյալ եռատողը.

Հին լճակ…
Գորտը ցատկեց ջուրը:
Ճողփյուն լռության մեջ:

Եվ երկրորդ` վտանգավոր է, որ առանց այս տարակուսանքը հաղթահարելու, աշխարհը սկսում է սիրել ու նմանակել այս պոեզիան: Եվ վտանգավոր է վերջապես, որ չեն հասկանում, որ պոեզիան սիրելու համար չէ: Պոեզիան սեփական հոգեվիճակն է, և այդ սեփականությունն ավելի է ընդգծվում միայն այն ժամանակ, երբ բանաստեղծը լռում է և թողնում, որ ընթերցողն ինքը հասնի հոգու սեփական վիճակին: Միջնադարի ճապոնացի դրամատուրգ Ձեամին ասել է, որ նկարիչը կարող է տալ բնության բոլոր գույներն ու տրամադրությունները` պարտադրելով, որ իր հոգին անգույն մնա ու անուշադրության մատնվի: Պետք է յուրաքանչյուրին ստիպել, որ իր հոգու գույները ինքը որսա, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է լռությունը, չասվածի պոեզիան, որը կստիպի ներհայեցումի:

Մենք ավելի շատ փնտրում ենք բանաստեղծին, քան մեզ: Մենք ավելի շատ երկրպագում ենք բանաստեղծին, քան փորձում ենք հաղթահարել բանաստեղծին, որպեսզի չասված խոսքի տիրույթում լիարժեք ընկալման հասնենք և հաղթենք բանաստեղծին, իսկ ինքնավստահ բանաստեղծների զառացանքն ընդամենը ապտակ է իմ հոգուն: Ես ատում եմ չասված խոսքի թարգմանությունը և խոսքի մեջ թիրախների որոնումը: Բանաստեղծն ընդամենը աստիճան է, որտեղ յուրաքանչյուրն իր թիրախին պետք է հասնի: Թեկուզ խախուտ աստիճան:

Ինչը կստիպի մեզ հասկանալ Բասյոյին: Սա մշակութային լուրջ խնդիր է: Արվեստագետի կերպարի այն ընկալումը, որը տարածված է մեզանում, մեզանից վանում է բասյոներին, որովհետև մենք ինքնակեղեքիչների պես չենք ուզում մեզ տեսնել, որովհետև սեփական ես-ը հանուն ճշմարիտ արվեստի աննշան դարձրած արվեստագետներին չենք կարող հասկանալ: Մեզ ոսկե հորթեր են պետք: Մեզ շոուներ ու թամաշաներ են պետք, թեկուզ փողոցային մակարդակի: Մենք պետք է ծափահարենք ես-ը` մեզ թողնելով խավարում:

Ամեն տարի էլ միևնույն բանն է.
Կապիկն ամբոխին զվարճացնում է…
Կապկի դիմակով…. (Բասյո)

Պոեզիան երբեք չի ավարտվում, որովետև այն ինչ-որ տեղից չի սկսել: Հավերժականի ու ակնթարթի միահյուսումը բանաստեղծի ներդաշնությունն է աշխարհին, իսկ ներդաշնության մեջ պարտադրանք չկա: Ինձ ոչ ոք չի կարող բանաստեղծությամբ վարվել պարտադրել: Տիեզերքի ներդաշնությունից դուրս բանաստեղծը խամաճիկ է կամ իր ժամանակի ծաղրածուն, իսկ բանաստեղծին հրապարակ քաշ տվող հասարակությունը` անդաստիարակ:

Ճամփին մրսեցի:
Խրտվիլակից, ի՞նչ է,
Պարտքով շոր խնդրեմ: (Բասյո)

Մենք բանաստեղծության լեզուն քննում ենք միայն քերականական հիանալի իրացումների և բառախաղերի տիրույթում: Լեզվի հարստություն համարում ճամարտակելը, ավելին` ամբոխին ճարտասանությամբ գրավելը: Բանաստեղծության լեզուն քննելիս, մենք այդ լեզուն պատուհաս ենք սարքում հենց բանաստեղծության գլխին: Այս լեզվական հնարքներին ու վարժություններին որքա~ն բանաստեղծներ են տրվել ու սպանել իսկական բանաստեղծության լեզուն:

Բանաստեղծության լեզուն ավելի շուտ կապված է արտալեզվական գործոններից: Արդեն գրվածի ճիշտ թարգմանելու ընդունակություն է անհրաժեշտ, որը հաճախ ավելի խորն է, քան չասվածի լռությունը և սա նույնքան անթարգմանելի է, որքան չասվածը:

Եվ եթե այսօր մենք չենք կարողանում Բասյոյին ճիշտ թարգմանել ու ընկալել, ապա դա ավելի շատ արտալեզվական գործոններով է պատճառաբանվում: Խնդիրը աշխարհընկալման ու աշխարհըմբռնման մեջ է:

Յուրաքանչյուր լեզվի հմայքը իրերը հասկանալու յուրահատուկ կերպի մեջ է: Մինչև այսօր էլ մեզ համար վերջնական ճշգրիտ թարգմանելի չեն Կավաբատայի նոբելյան բանախոսության և վեպերի վերնագրերը, ինչը միայն ճապոնական լեզվի առանձնահատկություններով չեն պայմանավորված: Ավելին` յուրաքանչյուր բանաստեղծի լեզուն իրերը հասկանալու իր կերպն է, որտեղ համակարգված բառարաններն ու տեսություններն անելիք չունեն: Այստեղ մենք առնչվում ենք չասվածի պոեզիային, որը, համենայնդեպս, ավելի ցցուն է արտահայտվում ճապոնական պոեզիայում և որը առինքնում է Արևմուտքին: Առայժմ` միայն առինքնում: ,…կկարողանան արդյոք եվրոպացիները, որքան էլ բացատրես նրանց, հասկանալ Բասյոյի մեծությունը` հարցերի հարցն է ե,- ասում է Ակուտագավան, որը եվրոպական գրականության մեծ գիտակ էր և որը առաջիններից էր, որ փորձեց ճապոնական գրականությունը մերձեցնել համաշխարհային գրականության հոսքին:

Հարցերի հարցը` արդյոք մենք ընդունակ ենք հասկանալ յոձյոն կամ որքանով է այն անհրաժեշտ մեզ: Յոձյոն մեզ համար անթարգմանելի է: Կարելի է այն կոչել զգացմունքների անդրադարձ, ետզգացմունքայնություն, ակնարկ, թերասացություն, սակայն ոչ մեկը սրանցից առանձին վերցրած, այլ բոլորը միասին և էլի մի շարք այլ հասկացություններ, որոնց հանրագումարը մեզ կարող է գոնե շոշափելի հպել յոձյոյի բուն էությանը: ,Առանց յոձյոյի չկա պոեզիաե,-ասում է 12-րդ դարի խոշոր բանաստեղծ Ֆուձիվարա Տեյկան: Ասել, որ յոձյոն անհասանելի է Արևմուտքին, սխալ կլինի, սակայն այն այստեղ արվեստի, առավել ևս պոեզիայի մեկնակետ, իսկ պոեզիայի ընկալման տիրույթում` հանգրվան երբեք չի եղել:

Մենք մոնո-նո ավարեն (,իրերի թախծոտ հմայքը ե) գեղագիտական կարևորագույն սկզբունք չենք ունեցել, որովհետև մեր բանաստեղծների կիրքը սեփական շնորհների ցուցահանդես է ընդամենը, իրերը սեփական ես-ին ծառայեցնելու մարմաջը, իրերի թաքուն բնույթը սեփական առանցքի շուրջ շրջանառելը:

Ես հիմա հասկանում եմ, որ այս ամենը գրում եմ ինձ արդարացնելու համար և իմ ես-ը կուրացնելու և նվաստացնելու այն քաջությունը երբեք չեմ ունենա, որով օժտված են ճապոնացիները, իսկ
Ես սովորական մահկանացու եմ:

Հազիվ է ծաղկում բաղեղն իմ այգում:
Իմ առավոտյան բրինձն եմ ուտում:
Կասեր Բասյոն, իսկ նրան կասկածելն անհնար է:

Բառերն այրվում, բայց չեն մոխրանում

ԵՍ ԱՅԴ ԱՅԼԱՆԴԱԿՆ ԵՄ

Այլևս գրին չեմ հավատում, առավել ևս սեփական: Բնության մեջ սեփական տեսակի համար չպայքարելն արդեն իսկ այլանդակություն է: Ես այդ այլանդակն ու այլասերվածն եմ:
Ամեն անգամ իմ փափագը վերջին տողն է, որը չի կայանում: Եվ իմ արտածումը թղթին դառնում է ինքնասպանությունն անընդհատ հետաձգող մղձավանջ, ուր լինելն ու չլինելը միագիծ են ու միատոն:
Վերջին տողին հասնելու ներքին մղումը ազատության ձգտում է: Ես ուզում եմ ազատվել ինքս ինձանից, որտեղ գրի չկայացած բանաձևեր ու լեզվական կաղապարներ են միայն: Սպանել Գիրը, որպեսզի ապրի Աստծու Բանը:
Գրելը Աստծու քարտուղարություն չէ. գրելը սպառնալիք է Աստծուն` Աստծու և քո նույնությունը` վաղուց դատապարտված:
Ես կեղծ տեսակ եմ և` կրկնակի այլանդակ ու այլասերված:
Նարեկացու ինքնակեղեքումը սեփական ճակատագրի սոսկալի գիտակցումն է, վերջին տողին չհասնող հևասպառ, բայց անընդհատ թարմացվող շնչառությունը, առ Աստված չհասնող անԲանությունը:
Բոլոր գրերի պատմագործառությունը միտում է վերջին տողին, ասել է թե` աշխարհն ինքնասպան է լինում, իսկ քաղաքակրթության զարգացումը ընդամենը քող է` ժամանակն ընթացք գիտակցելու համար:
Վերջին հաշվով` գիրն ընդամենը հաղորդակցման միջոց է. հասկանալի, տրամաբանելի լինելուն միտված: Գիր ստեղծողը վերջինիս համար վստահություն է փորձում կորզել: Փորձում է ապացուցել իր գիր դառնալու ճշմարտությունը` սեթևեթելու ու շաղակրատելու իրավունք վաստակելու համար. բռնադատել մարդանց ականջներն ու աչքերը` տիեզերքի աղմուկը ավելի խլացնելու համար:
Իմաստը երբեք էլ ասելիքի խորությունը, առավել ևս` հրատապությունը չէ: Եվ ընդհանրապես` արդյո՞ք ասելիքը իմաստ է:
Գիրն ընդամենը կարող է հաղթահարել որոշակի ժամանակ ու սահմանափակ տարածություն, պահպանել իր սեփական տեսակի հիշողությունը: Ուստի ազգային գրականության պատմությունը փաստելուց զատ գիրը ոչինչ չի իմաստավորում:
Վերջին սփոփանքը` ազգային գրականություն. բազմաժխոր ունայնության, տեխնիկական բազմաչարչար հնարքների լաբիրինթոսում, շլացնող հոգեցունց պատկերների քաոսում միակ կրելին հիշողության բեռն է: Միայն այս կերպ է գիրը խորախորհուրդ դառնում: Խորախորհուրդ, բայց ոչ իմաստալից, իմաստը հենց իր կայացումն է եղած ու լինելիք ձևուբանի համադրությամբ:
Սեփական գիրը փաստել ու մեծացնել աշխարհագործառությունը: Ահա գրի պատերազմը: Եվ եթե այս պատերազմը վերջնականապես պետք է տանուլ տրվի, ապա վերջին սփոփանքն էլ ի չիք կդառնա:

* * *
Անտառելի տողն իր ռիթմով ելևէջում է իմ ներսում.
Խոսքեր չեմ գտնում,
Որովհետև նայում եմ Աստծու աչքերի մեջ...
Ու թվում է, թե Նրա տաք աչքերի բուրվառում
Առաջին բառն է ծնվում,
Որի մեջ ահագնանում է սարսուռը՝
Չարարված հնչյունների թախիծով ակնամոմված...
Ու հիմա առաջին մարդու նման
Ուզում եմ սիրուց պոկվել ու ճչալ,
Բայց կոկորդս անարձագանք է մնում...
Եվ ցավը երեսս շրջում է,
Իսկ ես հեռանում եմ՝
Թիկունքիցս լսելով Աստծու անբառ աղոթքները,
Որոնք որոնել ու չեմ գտել...


***
Ծովի ու ցամաքի եզրին
Աստծո մատն է աղակալում...

Քո երկունքի ու իմ միջև
Ծովի ու ցամաքի երազն է պտղավորվում՝
Արարման օրերի ներդաշնությունը երկնելու համար...

Կոնքերիդ տարփահեզ ամբարում
Պահպանիր իմ հղած արարման շաբաթը
Եվ քարացած արցունքներիդ միջից
Հանիր բյուրեղյա բառերը,
Ուզում եմ համտեսել
Աստծո և իմ միջև եղած
Բառերի ոգին...

***
Կոկիկ հագնված ու պինդ կոճկված
Բառերի մարմիններն եմ
Գծագրում իմ անշոշափ հիշողության մեջ...

Եվ մատներիս կրակը
Ուզում է իր բոցի մեջ առնել
Նրանց ստինքների կաթնաղբյուրը...

Շուրթե՛ր, մի աղոթեք
Իմ համբույրի հիշողությունը
Նրանց հղկված մահարձանի
Ստվերներում...
Իմ սիրո համար
Լիզեք բառերի մերկ պտուկները
Եվ դավաճանեք բոլոր սերերիս,
Որոնք մի օր հաստատ
Վերջին անգամ են ծննդաբերելու...

***
Երբ ԲԱՌ-ը ձայն դարձավ,
Ես ու դու խլացանք
Եվ չլսեցինք այլևս տիեզերքի աղմուկը...
Սերը փրկելու համար
Ես բանաստեղծություն գրեցի`
Փորձելով ԲԱՌը վերծանել,
Եվ երբ բառս գիր դարձավ՝
Մենք կուրացանք...

***
Ինձ հարկավոր չեն քո խոսքերը,
Որոնց բառերը ես չեմ կարող վերծանել,
Ինչպես չեմ կարող հասկանալ ձկան համրությունը...

Որքան ինձ ժամանակը առաջ է մղում,
Ես այնքան փոշոտվում եմ անցյալով,
Որտեղ անընտել են բառերը...

Իմ խոսքը վախճանին է հասնում,
Իսկ բառը քո կրծքի վրա
Բացվում է դեղձի ծաղկի պես
Եվ ընտանի բառերը խեղդում են հիշողությունը։

***
Բոլոր բառերը մոխրացնել է պետք,
Որպեսզի մերձենամ քեզ...

Որոնցում ծովն է փրփրում
Ու ցամաք նետում
Քո պիրկ մարմինը...

Բառերն այրվում են
Ու չեն մոխրանում...

Բառե՛ր, ո՞վ կտրեց ձեր պորտալարը
Եվ նետեց ինձ...

Ձեռքերս ծովին պարզած՝
Նորից հեռանում եմ քեզանից...

***
Ծովից աստղ է բարձրանում՝
Մեգանուշ Աստղիկի երազը տանելով տիեզերք՝
Մեր անտերուդուս բառերի մշուշից անդին...

Ծովի վրայով մակույկս է դանդաղ հեռանում՝
Մոխրացած սերերս փռելով
Ջրերի վրա...

Համր ձկները կուլ են տալիս
Իմ փշրված հոգին
Եվ անձայն աղոթում
Բառերի կորստի համար...

***
Աչքերիդ արտասուքը
Հրդեհված ծովեր է մարում...

Աչքերդ
Կաթիլ-կաթիլ լուսավորվում են
Ու ապաստան տալիս
Սիրո հրեշտակներին...

Թ՛ող քեզ զգամ
Իմ պարանոցի
Զարկերակի նման մերձ
Ու հեգ առ հեգ վանկեմ
Կորսված բառերի ոգին
Ու շնչառությանդ հնչյուները...

«Հայաստանին» շարքից

***

Այլևս վերջին երգեր չկան
Ու վերջին պոետներ…
Պոեզիան առանց քեզ
Յոլա է գնում
Եվ մեկ-մեկ վիրավորվում
Քո անտարբերությունից…

Այլևս դու պոետներ
Չունես,
Եվ ես վերջին
Ծխախոտն եմ ծխում
Այս մասին…

***

Ես չեմ կարող առանց քեզ,
Մի օր գալու եմ
Եվ պատգամ եմ բերելու,
Նույնքան արժեզուրկ
Ու նույնքան իմաստուն,
Որոնք եղել են անցյալում…

Հետո ի՞նչ,
Թե նորից քո փողոցներում
Անիմաստ ապրող
Անիմաստ պպզող
Ու անիմաստ երեսիդ թքողներ են
Լինելու:

Հետո ի՞նչ.
Որ Կոմիտասիդ
Սադրողը
Թքողների համքարության
Վաստակավորն է:

Հետո ի՞նչ,
Թե ես պատգամ եմ բերելու…

***

Ես գրում եմ
Չենթարկվելով հոգուս ձայնին,
Ուր քեզ համար
Վեհ ու սուրբ խոսքեր կան
Այլևս չհնչող:
Կամ բութ ուսուցիչներիդ
Շուրթերից բարձրաձայնող
Բարձրագոչ ճառեր,
Որոնք գրականության դիակը
Այնքան են քրքրել,
Որ մեռելներն անգամ
Նոր պատանքով են թաղվում:

Դիակապուտ ուսուցիչներս
Գովերգում են քեզ,
Հրաշքներ պատմում քո մասին,
Իսկ ես ուզում էի մերձենալ քեզ,
Բայց աղոթքի ելա,
Մոռանալով վեհ ու սուրբ խոսքերը,
Ու լռեցի…

***

Անմշակ հողերի քարավանի միջով
Խճուղին է սլանում
Եվ տանում
Սևաշքերթ հաստավիզների ավտոշարասյունը…

Հորս ժանգոտ բահը
Վաղուց կորցրել է հողի երազանքը,
Եվ երազանք գրկած արցունքն է
Վերադառնում հողին…


ԿԱՐՈՒՍԵԼ

Քո կյանքի համար
Ոտքի ելած հորս
Չներեցին.
Նա անմեղ էր…

Ես հորս մեղքն եմ փնտրում
Քո առաջ…

Իմ մեղքերի համար
Գնդակահարեք ինձ,
Որ հայրս սփոփվի…


***

Ամպերը կախվել են
Տանս առաստաղին
Դրսում ծույլ անձրևն է
Կտցահարում

Աչքերս արցունքներով են
Քաղցրացնում
Երաժշտությունը

Օղու պես
Ջերմ է վիշտը
Հայրենիքիս

***

Քո մասին բոլոր երգերը արժեզրկեցին,
Ծերացած իմ մայր Հայաստան,
Պոեզիան թավալվեց մեգապոլիսների պսպղուն սալահատակներին
Եվ սոված շների որկորներում…

Իսկ այնտեղ` հայրենի իմ գյուղում,
Առվակն իր երկաթե խոխոջյունով
Իր գլած գլաքարին
Ռոք է մշակում…


***

Քեզ հետ շրջել եմ ամենուր,
Թափառել անգամ գիշերային ակումբներում,
Ուր ուկրաինուհիները
Քո կանանց երազանքն են
Օձագալար տալիս
Եվ փաթաթում մարմնիս.
Եվ ես կարդում եմ
Նրանց ոտքերը…

Իսկ պարսկուհիների երազանքը
Նաիրյան հեզաճկուն պարն էր
Բռնկված կարմիր հրով…

Բանաստեղծություններ

ՔԱՂԱՔՈՒՄ

1.
Ամեն ինչ այնքան անսովոր է...

Ծառերը ճիշտ ժամանակին
Ծաղկում են,
Տերև հագնում,
Փթթում
Ու... մերկանում...

2.
Լույսերը թացանում են
Ապակիներիս գոլորշու վրա...

3.
Զարհուրելի քնքշություն
Եվ մաղձոտ մեծամտություն...

Իմ վայրի էությունից
Անտեղիտալի անգթությունն է
Մնում
Զվարթ...

4.
Մայթերին
Անտառի հիշողությունը
Ծառեր է բնակեցրել...

Ուղղաձիգ ստվերները
Ստույգ ԺԱՄԱՆԱԿ են ցուցում...

Իսկական անտառում
Ստվերներ չեն լինում...
Մարդկանց տեսքով...

5.
ԾԱՌԻ ՎՐԵԺԸ

Ծառի ավիշը
Թուղթ է դարձել...

Եվ ես ճանաչում էի
Տարիների փոշուց
Գորշացած երեսով
Բոլոր մարդկանց,
Որոնցից
Ծառի հոտ էր գալիս...

***
Հոգիս շարժվում է
Դեպի հյութալի շուրթերը`
Ցանկությունների նախադռանը`
Հրեշավոր ու վեհ,
Շուրթերս դողում են
Հաղթանակող
Գթասրտությամբ...

Ամրոցները` աղոթատեղի...


***
Հանգչել չեմ ուզում,
Ուզում եմ հող դառնալ
Աչքերիդ մեջ...

Արևին գգված
Խոնավ աչքերը
Ծլարձակում են
Քո հիշողությունը...

Բանաստեղծություններ

***
Երկինքը ճոճում է
Վայրկյանները,
Իմ փշրված մթնոլորտում
Քո գլխապտույտ
Հիշողությունը
Ցրում է հորիզոնը...

ԱՉՔԵՐԻ ՔՐՄՈՒԹՅՈՒՆ

Մարմինդ շարունակում է
Ստվերը...

Վերջին արգելքը
Գեղեցկության...

Սիրո երգերը
Կարճ են...

***
Արու և էգ թռչուններ
Անդայլայլ
Նստած ծառին...

Անթռչուն երկինքը
Ծանր է
Ավելի...

ՆՈՐ ԲՈՒՅՆ
1.
Բույնը լքած
Կկուն
Մի օր կվերադառնա,
Եվ իր բույնը
Չճանաչելով,
Կշարունակի բնադրվել...

2.
Մշուշոտ փողոցներ,
Որոնց տակ
Նույն կոյուղիներն են
Վնգստում
Հայրենիքը...

ՈՒՐԻՇ ՀՈՂ

Խեղդած հող`
Եզրաքարերի ծնկին:
Ջրցան մեքենաները
Կյանք են տալիս
Մեռած քաղաքին...

Արևը շոգեխարշում է
Մեռյալներին...

***
Մի թռչուն իմ կյանքն է
Ապրում.
Ինձ ինչու է թվում,
Որ դեռ ապրում եմ...

Հռոմ տանող բոլոր ճանապարհներով
Վերադառնում եմ
Գետի ակունքին,
Որոնք ծովին չեն հասել...

***
Սերը նստեց անկողնուն
Եվ տանջելով մարմինը
Վանեց այն,
Որպեսզի քուն մտնեմ...

Հիմա արթնացել եմ,
Բայց ձեռքս մարմնիս
Չի հասնում...

Հարցազրույց բանաստեղծ Աշոտ Գաբրիելյանի հետ «Հրապարակ» օրաթերթում

Հայ մշակույթի կղզիացվածության պատճառների որոնումներում
ՀԵՂԻՆԱԿ՝ Արամ Պաչյան

Հարցազրույց բանաստեղծ Աշոտ Գաբրիելյանի հետ

- Աշոտ, քսաներորդ դարի կեսերից ճապոնական մշակույթը լուրջ ազդեցություն ունեցավ եւ ունի համաշխարհային մշակույթի վրա: Ինչո՞վ էր պայմանավորված ճապոնիզմի, կարելի է ասել՝ փակ-կոնտեքստային ֆորմայի մեջ ապրող այդ մշակույթի հոսքը, եւ ո՞րն է նրա գրավչության գաղտնիքը:

- Շնորհակալություն, Արամ: Փորձեմ խոսել հակառակ վեկտորից: Շատ հաճախ գաղտնիքի գրավչությունն ավելի մեծ լսարաններ է ապահովում, քան ինքը՝ գաղտնիքը: Այն, ինչ ճապոնիզմ ենք կոչում, այսօր էլ շարունակում է մնալ փակ-կոնտեքստային տարածք ավելի արեւմուտքում գտնվողներիս համար:

Ճապոնականը, չասեմ ճապոնական մշակույթը, լուրջ ազդեցություն ունեցավ համաշխարհային մշակույթի վրա ոչ միայն հիբրիդանալով, այլ նաեւ գլխավորապես տուրք տալով արեւմտյան արժեքներին: Այս համատեքստում հաճախ ճապոնական բուն մշակույթը եւ նրա գեղագիտությունը մղվեցին երկրորդ պլան` պահպանելով իրենց գաղտնիքի գրավչությունը: Ավելի շատ ստեղծվում են այնպիսի արժեքներ (խոսքս մասնավորապես վերաբերում է գրականությանը), որ եթե չիմանաս հեղինակի՝ ճապոնացի լինելու հանգամանքը, ապա կդժվարանաս այնտեղ ճապոնիզմ որոնել, մյուս կողմից էլ` ճապոնացի էմիգրանտ օտարագիր գրողների մոտ ավելի շատ ենք գտնում ճապոնիզմը:

Կա մի հանգամանք եւս. հաճախ մենք ճապոնացուն համարում ենք արեւմտյան այս կամ այն մշակութային դպրոցի հետեւորդ: Երբ ուսումնասիրում ենք հարցը, տեսնում ենք, որ հակասություններ չկան, ու համապատասխանությունները զգալիորեն գերակշռում են: Խոսեմ օրինակով. Կոբո Աբեին բոլորս համարում ենք էկզիստենցիալիզմի հետեւորդ: Դժվար թե գտնվի մեկը, որ չհամաձայնվի: Բայց ցավալին այն է, որ այս ամենը հաստատվում է մարդու էության ու գոյության ճապոնական ընկալումներից դուրս:

Նույն էկզիստենցիալիզմին ճապոնական մշակույթն ավելին ունի տալու եւ գաղտնիքի գրավչությամբ տալիս է: Նորից խոսեմ գաղտնիքի գրավչության մասին, ինչը 20-րդ դարի երկրորդ կեսին այսպես առինքնող դարձավ: Միջնադարյան Ճապոնիան չենթարկվեց ոչ մի արշավանքի, Ճապոնիայում արգելված էր քրիստոնեության մուտքը, ավելին՝ եվրոպական նավերը չէին կարող հանգրվանել ճապոնական ափերին: Մի խոսքով, այսօրվա բառերով ասած` մշակութային երկխոսությունն անհնար էր, իսկ Ճապոնիան մնաց այն հազվագյուտ երկիրը, որտեղ մշակույթը զարգացավ առանց կողմնակի ազդեցությունների եւ բնականոն:

Ճիշտ է` ճապոնական մշակույթը նախապես ահռելի ազդեցություն էր կրել չինականից, սակայն այդ հենքի վրա միջնադարում, չինականից զատ, այնպիսի մշակույթ ստեղծեց, որ այն երբեմն կոչում ենք ճապոնիզմ` միայն ճապոնացուն ու ճապոնականին հարիր, բացի այդ` չինական ազդեցությունները որքան էլ մեծ էին, չկարողացան խարխլել սինտոիզմի հիմքերը, որը ճապոնիզմի թերեւս ամենամեծ գրավականն է: 19-րդ դարում գիտության զարգացման հետ միաժամանակ կայսրություններն ընդլայնում էին իրենց նվաճողական տիրույթները եւ փորձում մեծացնել ազդեցությունների ոլորտը: 19-րդ դարավերջի չին-ճապոնական եւ 20-րդ դարասկզբի ռուս-ճապոնական պատերազմները եւս ծնկի չբերեցին ճապոնացիներին:

Չխորանալով Ճապոնիայի պատմության մանրամասների մեջ` նկատենք, որ երկու համաշխարհային պատերազմներին Ճապոնիայի ներգրավվածությունը եւ գիտության զարգացումը ճապոնացիներին ստիպեց ենթարկվել որոշակի ազդեցությունների: Այստեղ, սակայն, իր գործն արեց ճապոնական հավաքական ոգին, որը բացառիկ երեւույթ է: Նրանք դարձան ոչ միայն ազդեցություններ կրող, այլեւ այդ հավաքական ոգու շնորհիվ սկսեցին հակազդել, մանավանդ որ ունեին բացառիկ մի մշակույթ, որը դուրս էր այդքան տարփողած արեւմտյան մշակույթի եւ անգամ արեւելյան ընդհանուր մշակույթի ծիրից:

Ճապոնական հավաքական ոգու փայլուն օրինակ է այն, որ Հիրոսիմայի զոհերի հիշատակին կառուցված հուշարձանի վրա գրեցին ու ազգովի երդվեցին. «Այս բանն այլեւս չի կրկնվի»: Մենք ազգովի այդպիսի երդում դեռ չենք տվել Ծիծեռնակաբերդում:

- Ես գիտեմ, որ դու սովորում ես ճապոներեն, արդեն մի քանի թարգմանությունների հեղինակ ես. ինչպե՞ս առաջացավ այդ սերն ու հետաքրքրությունը: Ժամանակին Ճապոնիայով տարված են եղել բազմաթիվ մեծանուն արվեստագետներ, ովքեր պարզապես ապրել են ճապոնական էսթետիկայի ոգով:

- Սովորում եմ ու սովորում, բայց որոշակի բավարար մակարդակի չի հասնում իմացությունս: Թարգմանությունները կատարել եմ ոչ ճապոներենից, բայց նույնիսկ այս դեպքում ճապոներենի նախնական գիտելիքները եւ լեզվամտածողության ու քերականական համակարգի որոշակի իմացությունն օգնում են:

Փորձեցի ճապոներենի մասնավոր դասընթացներ անցնել, բայց այնպիսի գումար պահանջեցին մեկ ամսվա համար, որը մի քանի անգամ գերազանցում է ՀՀ նվազագույն աշխատավարձը: Աշխատում եմ մենակ հաղթահարել, մանավանդ որ իմ խնդիրը տեքստն է միայն: Ճապոնական մշակույթով տարվել սկսեցի հայ մշակույթի կղզիացվածության պատճառների որոնումներում: Ցանկանում էի բանաստեղծական շարք գրել, նախնական վերնագիրը «Չեզոք գոտի» էր: Դեռ Մովսես Խորենացին ասում է, որ թեպետ մենք փոքր ածու ենք, բայց մեր երկրում էլ կան հիշատակության արժանի դեպքեր: Դեռ այն ժամանակից մեր մեծերին մտահոգել է «կղզիացածությունը», եւ փորձել են, դուրս գալով դրանից, աշխարհին ներկայանալի լինել:

Ագռավաքարում Մհերի մեկուսանալն ասես ուղիղ համեմատական է մեր մշակույթի մեկուսացվածությանը աշխարհից: Այս համատեքստում ինձ համար բացառիկ հանդիսացավ Ճապոնիայի օրինակը: Որտեղ թեպետ կար բացառիկ յուրահատուկ մշակույթ, որը դարերի ընթացքում ավելի մեկուսացած է եղել, քան մերը, սակայն նրանք հաղթահարել են «Ագռավաքարի» սինդրոմը եւ այսօր հաճախ նույնիսկ մշակույթ են պարտադրում: Այս համեմատության մեջ ինձ ավելի ու ավելի շատ սկսեց կլանել ճապոնական դասական արվեստի յուրահատուկ գեղագիտությունը, որի կարճատեւ ըմբռնումներն ինձ համար գյուտ են հանդիսանում:

- Բորխեսն ասում էր, որ ճապոնացիները մետաֆորներ չունեն, որովհետեւ նրանք հավատում են մեզ համար անհավատալի թվացող առեղծվածին… Ի՞նչ ես կարծում, գուցե նրանց` գեղեցկության ընկալումը պաթոլոգիապես լրիվ տարբե՞ր է մեր ընկալումից, նրանք նայում են, ասենք, ծաղիկին, մենք՝ նույնպես, բայց այդ ծաղիկը մեր հոգում չի դրոշմում այն շշմեցուցիչ ու տաք հետքը, ինչ ճապոնացու հոգում:

- Չգիտեմ, թե Բորխեսն ինչ համատեքստում է այս արտահայտությունն օգտագործել եւ ինչ է նկատի ունեցել: Միգուցե ցանկացել է ասել, որ ճապոնացիներն անչափ շատ են հավատում մետաֆորի իսկությանը: Այստեղ պետք է համաձայնել: Այն, ինչ մենք մետաֆոր ենք անվանում նրանց արվեստում, ճապոնացու համար կեցության ձեւերից մեկն է: Իսկ ճապոնական արվեստն առավել քան մետաֆորիկ է:

Հաճախ այդ մետաֆորները չըմբռնելը բերում է նրան, որ մենք պարզունակություն ենք տեսնում նրանց արվեստում: Դիտարկենք թանկան, որը ճապոնական արվեստի բնորոշիչներից է: Ճապոնական դասական թանկաներում պարտադիր պետք է արտացոլվի տարվա մի եղանակ, ինչը համապատասխանում է մարդու կյանքի որեւէ շրջանին: Սրանից զատ` պետք է զուգահեռվի հավերժության ինչ-որ խորհրդանիշ կամ հավերժության զգացողություն: Այս ամենը պետք է կատարվի՝ արտացոլելով բնության ներդաշնակությունը:

Ընդամենը հինգ տող, եւ այս ամենը: Մետաֆորների ինչպիսի՜ զուգորդում եւ խտացում: Դիտենք Հոկուսայի նկարները: Առաջին հայացքից պարզունակ այդ նկարները մի ամբողջ հոգեկերտվածք են ներկայացնում, որը միայն ճապոնացունն է: Ինչպես թանկաներում, այստեղ էլ Հոկուսայը մետաֆորներով պարտադիր ընդգծում է հավերժականի ու անցողիկի հակադրամիասնությունը: Նկարի ֆոնին Ֆուձիյաման է, որի տակ փրփրում են ծովի ալիքները, որոնք մի քանի վայրկյանից չեն լինի, սակայն Ֆուձիյաման անսասան է: Նույն Ֆուձիյամայի ներքո Հոկուսայի նկարներում անցնում են տարվա բոլոր եղանակները ու երբեմն-երբեմն մարդիկ ու կենդանիներ:

Ճապոնացու համար ամենից գեղեցիկը անցողիկն է: Անցողիկության ամենավառ խորհրդանիշները բալենու ու սալորենու ծաղիկներն են: Այստեղ պետք է զանազանել: Մեզ համար այս ծաղիկները անցողիկ գեղեցկություն են, իսկ ճապոնացու համար դրանք գեղեցիկ են իրենց անցողիկությամբ: Սա է մեր ու ճապոնացիների՝ գեղեցկության ընկալման ընդհանուր տարբերությունը:

- Համաշխարհային գրականությունը նորովի առաջ է շարժվում միմիայն փոխազդեցությունների արդյունքում: Մեր գրականությունը երբեւէ կրե՞լ է ճապոնական գրականության ճակատային ազդեցությունը…

- Կարծում եմ, որ ճապոնական գրականության նկատմամբ որքան էլ մեծ է եղել հետաքրքրությունը, սակայն այն չի վերածվել արդյունավետ ազդեցության: Արդի հայ պոեզիայում երբեմն-երբեմն նկատվում են «նմանակումներ», մարդիկ կան, որ անգամ փորձում են թանկաներ գրել, սակայն ամեն 5 տողանոց բանաստեղծություն թանկա չէ, թեկուզեւ այդտեղ արտահայտվեն բնության երեւույթներ:

Մոռացվում է անգամ, որ թանկան ունի տաղաչափական ուրույն կառուցվածք: Երբեմն թվում է, թե ճապոնական պոեզիան միայն կարճ բանաստեղծություններն են, ինչը սաստիկ սխալ պատկերացում է: Ճապոնական գրականության արտաքին ձեւերից զատ, կարեւոր է ըմբռնել ճապոնական գեղագիտությունը, իսկ այն ժողովածուները, որոնք տպվում են, ունենան պատշաճ ծանոթագրություններ եւ մուտքի խոսք:

Հայերեն թարգմանված ոչ մի ճապոնական բանաստեղծական ժողովածու չունի սրանք, ինչն էլ թյուր կարծիք է ստեղծում ճապոնական պոեզիայի, հետեւաբար եւ՝ գեղագիտության նկատմամբ: Միայն 1982-ին տպագրված «Հին Արեւելքի պոեզիա» ժողովածուի ճապոնական բաժինն ունի ծանուցումներ, որը պատրաստել է Հենրիկ Էդոյանը: Այլ ժողովածուներում այդպիսի բան չես տեսնի: Սրա հետեւությունն այն է, որ թարգմանիչն էլ չի պատկերացրել, թե ինչ տեքստի հետ է առնչվում: Ցանկացած գրականության լավ ներկայացումը հայերեն արդեն իսկ մեկ քայլ առաջ է քո գրականության տիրույթում:

Ուրախալի է, օրինակ, որ Կավաբատայի հիմնական ստեղծագործությունները հայերենով կան: Սակայն ճապոնական գրականությունը համակարգված ու արդյունավետ կերպով չի ներկայանում հայ ընթերցողին: Շատ հաճախ էլ թարգմանվում են անկարեւոր` երկրորդական, երրորդական ստեղծագործություններ, մինչդեռ առաջնահերթ ներկայանալիները չեն ներկայացվում: Այս գործում ցանկանում եմ իմ համեստ ներդրումն ունենալ:

Բացի այն, որ ճապոնական թեմաներով հոդվածներ եմ գրում եւ կատարում թարգմանություններ, արդեն աշխատանքներ եմ տանում գրական էլեկտրոնային հանրագիտարան ստեղծելու համար, որտեղ մեծ տեղ է հատկացվելու նաեւ ճապոնական գրականությանը: Այս ձեւով հայ ընթերցողին եմ ուզում հասցնել ճապոնական գրականության հասկացություններն ու երեւույթները, որպեսզի թյուրըմբռնումների քանակը նվազի:

Աշոտ Գաբրիելյան/ Յասունարի Կավաբատա. Զուտ ճապոնական ինքնասպանություն

Ինձ ապշեցնում է, որ մահը եվրոպացիների մոտ այդպիսի սարսափ է հարուցում: Նրանց միակ ցանկությունը ապրելն է: Նրանք վախենում են ոչ միայն խոսել, այլև անգամ մտածել մահվան մասին: Այս ամենով հանդերձ եվրոպական մշակույթը միակողմանի է, այն թեքված է կյանքի կողմը:

Տոմոմացու Էնտեյ1

Ինքնասպանության վիճակագիրներն ամեն անգամ ստիպված են լինում հատուկ ուշադրություն դարձնել Ծագող արևի երկրին, քանի որ այստեղ դեռ հեռավոր ժամանակներից մեծ է կյանքից ինքնակամ հրաժարվողների թիվը: Նշենք միայն, որ աշխարհում կատարվող ինքնասպանությունների ութ տոկոսը բաժին է ընկնում Ճապոնիային: Այս տոկոսային հարաբերությունն ավելի կմեծանա, եթե վիճակագրությունը կառուցենք միայն ինքնասպան արվեստագետների թվով: Ափսոս, որ վիճակագիրներն այստեսակ ամբողջական վիճակագրություն չեն ներկայացնում, բայց այն պատկերացնելու համար բավական է նշել, որ միայն 20-րդ դարում ինքնասպանությամբ կյանքին վերջ են տվել ճապոնական գրականության երեսունից ավելի երևելի անուններ:

Ալբեր Կամյուն իր էսսեներից մեկում հայտարարում է, որ գոյություն ունի փիլիսոփայական ընդամենը մեկ խնդիր, և դա ինքնասպանության խնդիրն է: Արվեստագետը և գրողը, որոնք աշխարհը գեղագիտորեն բացահայտելուն են մղված, կամա թե ակամա բախվում են փիլիսոփայական այս խնդրին: Շեքսպիրյան հայտնի դարձվածքը` «Լինե՞լ, թե՞ չլինել», եվրոպացի արվեստագետների համար վաղուց ի վեր դարձել են մեկնակետ ու հանգրվանային հարցադրում: Սակայն ճապոնացու համար ինքնասպանությունն առաջին հերթին ի վերուստ տրված արտոնություն է: Եթե եվրոպացիները ճապոնացիների դեպի ինքնասպանություն մղվող կանխակալությունը զավեշտալի են համարում, ապա ճապոնացին գեղագիտական մի ամբողջ համակարգ է պայմանավորում դրանով:

Իհարկե, այս ամենն ունի պատմական, կրոնական, սոցիալ-հոգեբանական հիմքեր, որոնք սնել են ճապոնական փիլիսոփայությունն ու արվեստը:

Բերենք դրանցից մեկ-երկուսը, այնուհետև փորձենք ուրվագծել ճապոնացի մեծ գրող Յասունարի Կավաբատայի ինքնասպանության հակվածության գեղագիտական հիմքերը:

ԲՈՒՍԻԴՈՅԻ ՈԳԻՆ

Ճապոնացի գրող Կան Կիկուտին2 ազգակիցների մասին գրել է. «Կարելի է համարձակորեն ասել, որ արական սեռի 20-ից մինչև 40 տարեկան բոլոր անձինք զինվոր են»: Իսկ յուրաքանչյուր ճապոնացի զինվոր կրում է բուսիդոյի (բառացի` «մարտիկի ուղի») ոգին: Սա սամուրայների բարոյական օրենսգիրքն է, նրանց նախասկզբնական ոգին, որն անխախտելի ավանդույթ է դարձել բոլոր ճապոնացիների համար: Բուսիդոյի հիմնական գաղափարներն արտացոլված են միջնադարյան «Հագակուրե» գրքում: Այս գրքում ամենուր մահվան գաղափարն է: Մահն ավելին է, քան` կյանքը:

Ահա մի քանի քաղվածք «Հագակուրե»3 գրքից.

«Երբ կա ընտրության երկու ուղի, ընտրիր այն, որը տանում է դեպի մահ»:

«Ինչո՞ւ ես պիտի մեռնեմ, երբ դա ձեռնտու չէ: Ինչո՞ւ ես կյանքով պիտի հատուցեմ ոչնչի համար»: Սրանք անձնապաշտ մարդկանց սովորական դատողություններն են»:

«Խորհիր այն մարդու թշվառ ճակատագրի մասին, ով չի հասել իր նպատակին և շարունակում է ապրել»:

«Եթե քո մտադրությունները ձախողվել են և քո անշրջահայացության դիմաց մահով ես հատուցում, ուրեմն քո կյանքն աննպատակ է անցել. բայց հիշիր, որ քո մահը չի գցում արժանապատվությունդ: Մահը չի պատվազրկում»:

«Ամեն առավոտ մտածիր, թե ինչպես պետք է մեռնել: Ամեն երեկո գլուխդ թարմացրու մահվան մասին մտքերով: Եվ թող այդպես լինի միշտ»:

«Մի անգամ մի մարդ հարցրեց.

- Ի՞նչ բան է մահը:

Եվ պատասխանը ստացավ չափածո կարճ տողերով.

Կյանքում ամեն ինչ կեղծ է,

Լոկ մի ճշմարտություն կա, և դա մահն է»:

«Հիրավի, խիզախ է նա, ով մահը դիմավորում է ժպիտով: Այդպիսի համարձակները քիչ են, նրանք հազվագյուտ են:

Կան մարդիկ, որ կարողանում են վիճել ազնվորեն, բայց կան այնպիսիք, որոնք վճռական պահին կորցնում են բանականությունը: Քաջ չէ այն մարդը, ով վերջին պահին կորցրել է սիրտը»:4

Բուսիդոյի հետևորդի համար միշտ էլ բարձրագույն գովեստը եղել է «մարդ առանց սեփական «ես»-ի» գաղափարը: Ով ձգտում է ոչնչացնել իր «ես»-ը, համարվում է բարձրագույն կարգի էակ:

Առանց տարակուսելու պետք է ասել, որ հենց բուսիդոյի ոգին հիմք դրեց ինքնաոչնչացման մի ծեսի, որն անվանվում է հարակիրի: «Հարակիրի» բառն օտարերկրացիները օգտագործում են հեգնանքով, ճապոնացիները հակված են օգտագործել «սեպուկու» կամ «կապուկու»:

«Հարակիրին» բացարձակ քաջության խորհրդանիշ է: Բավական է նշել, որ ինքնասպանության այս ձևը, որն անասելի որովայնացավ է պատճառում, ընդունել է ծիսական բնույթ, այն դեպքում, երբ մենք ամեն կերպ փորձում ենք մեղմել մեռնողի տառապանքները:

Հարակիրին հաստատվել և ամրապնդվել է 8-12-րդ դարերում: Սկզբում կատարում էին միայն սամուրայները, ժամանակի ընթացքում այն բնորոշ դարձավ Ճապոնիայի բոլոր խավերին:

14-րդ դարում ինքնասպանությունն ավելին էր, քան մահը կռվում, այն դիտվում էր որպես բարձրագույն հերոսության դրսևորում: Կյանքի ու մահվան վերաբերմունքը հատկապես վառ է ներկայացված ճապոնական դասական դյուցազներգության` «Մեծ աշխարհի մասին» ասքում, որտեղ նկարագրված է ինքնասպանության 2640 դեպք:

15-րդ դարից մինչև 17-րդ դարի կեսերը Ճապոնիայում հարակիրիի էին դիմում նաև տիրոջ մահվան դեպքում: Այս երևույթն այնպիսի տարածում էր ունեցել, որ երբեմն հարյուրավոր մարդիկ դիմում էին խմբակային ինքնասպանությունների: Տիրոջ հետևից խմբակային ինքնասպանությունների այս շքերթը 1663թ. արգելվեց օրենքով, սակայն օրենքը չի կարող ազդել այն մարդու վրա, ով չի ցանկանում ապրել: Մահը ճապոնացու համար արտոնություն է, և երևույթը շարունակում է պահպանվել, և այն դեռևս դժվար է արմատախիլ անել:

Եթե Եվրոպայում ինքնասպանությունը զուտ անձի հոգեբանությամբ է պայմանավորված և շատ հաճախ դրանց պատճառները մինչև վերջ անհայտ են մնում, ապա Ճապոնիայում այն հաճախ դրսևորվում է որպես խմբակային վարք: Խմբակային ինքնասպանությունների թվով ոչ ոք չի կարող գերազանցել Ճապոնիայի ցուցանիշները: Երկրորդ աշխարհամարտում Ճապոնիայի կապիտուլյացիայի հարուցած դեպրեսիայի հետևանքով, ըստ վիճակագիրների հաշվումների, խմբակային ինքնասպանության են դիմել մինչև 200.000 ճապոնացի: Իսկ 1950-ական թվականներին գրանցվել է ավելի քան 1200 խմբակային ինքնասպանության դեպք:

Այսօր Ճապոնիայում խմբակային միաժամանակյա ինքնասպանություններ են գործում նաև համացանցի առջև նստած, ընդհանուր պայմանավորվածությամբ: Համացանցային խմբակային ինքնասպանությունների սկիզբը դրվեց 1990-ականներին, երբ դրանք մեծ թափ առան Ճապոնիայում: Ցավալի է, որ այս երևույթին ներգրավվում են հիմնականում դպրոցականները, իսկ ինքնասպանների հիմնական տարիքը 15-ից 35 է:

21-րդ դարասկզբին Ճապոնիայում տարեկան կյանքից հեռանում է 30-35.000 ինքնասպան: Չնայած ինքնասպանությունները տարբեր մեկնաբանություններ են ստանում` պայմանավորված տարբեր սոցիալական խնդիրներով, սակայն պետք է նկատել, որ վերջին երեք դարերում ինքնասպանների տոկոսային հարաբերությունը գրեթե փոփոխությունների չի ենթարկվել: Ուրեմն պետք է ենթադրել, որ ինքնասպանությունների վրա արտաքին գործոններն այնքան էլ մեծ ազդեցություն չունեն, այստեղ մեծ գործառույթներ ունի ազգային-մշակութային ենթաշերտը, որն ամուր նստած է յուրաքանչյուր ճապոնացու հոգեբանության մեջ: Հոգեբանություն, որտեղ ներթափանցելն ահավոր դժվար է, եթե ոչ` անկարելի: Յուրաքանչյուր ճապոնացի իր դավանաբանական ուղղվածությամբ (լինեն բուդդիստական տարատեսակ դպրոցներ, քրիստոնեական, թե այլ բան) առաջին հերթին սինտոիստ5 է: Հատկանշական է, որ բացի ճապոնացուց ոչ ոք չի կարող սինտոիստական դավանանքի հետևորդ համարվել: Դա ճապոնացին կընկալի իբրև ամենավերջին զավեշտ: Ահա այս օրինակը ցույց է տալիս ճապոնացու հոգեբանության անթափանցելիությունը: Աշխարհի վրա գոյություն ունի կրոնական դավանանք, որը միայն միատարրություն է հանդուրժում, և ոչ մի օտար չի կարող դառնալ յուրային:

Այն, որ ճապոնացու մեջ ամուր նստած է բուսիդոյի ոգին և յուրաքանչյուր պահի կարող է արթնանալ, ևս մեկ անգամ ապացուցվեց Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ, այս անգամ` կամիկաձեների տեսքով: Պատահական չէ, որ այն ջոկատներում, որտեղ հնարավոր էր, կամիկաձեների անփոխարինելի պիտույքը սամուրայական սուրն էր: Կամիկաձեները գլուխները փաթաթում էին հատիմակիով` ճիշտ այնպիսի սպիտակ ժապավենով, որոնցով մարտից առաջ գլուխները փաթաթել են ռազմատենչ սամուրայները:

Կամիկաձե հասկացությունը ստեղծել են ճապոնացի պատմաբանները, ինչը բառացի նշանակում է «աստվածային քամի»` նկատի ունենալով այն թայֆունները, որոնք 1274-ին և 1281-ին խանգարեցին Չինգիզ խանի թոռ Խուբիլային հպատակեցնել Ճապոնիան: Իրենց անվան ստուգաբանությանը հնազանդ յուրաքանչյուր կամիկաձե համոզված էր, որ եթե մեռնի, ապա ինքը աստված է` առանց երկրային ցանկությունների:

ՎԱՂԱՆՑԻԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԹԵՐԱՍԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՃԱՊՈՆԱԿԱՆ ԴԱՍԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ

Վաղանցիկության պատկերումն ու թերասացությունը ճապոնական ազգային արվեստի հիմքերից են: Սրանց կարելի է գումարել նաև խաբուսիկությունը: Ճապոնացին կիսատի, անցողիկի ու թերիի մեջ է տեսնում կյանքի գեղեցկությունը:

Ճապոնական գեղանկարչության մեջ կա իրականությունն արտացոլելու մի եղանակ, որը կոչվում է վաբի: Դիտենք Հոկուսայի6 նկարները, և ամեն ինչ պարզ կդառնա: Վաբի ոճը նկարչին մղում է խնայել վրձնահարվածները: Այնտեղ, ուր սովորաբար ակնկալվում է շեշտված գիծ, բազմաթիվ գծեր, մի խումբ առարկաներ, լինում են թերի նրբագծեր ու մենավոր առարկաներ: Առաջին հայացքից թվացյալ անկատարությունը դառնում է կատարելություն: Ճապոնացիները գեղեցիկը գտնում են և՛ անկատարության, և՛ խաբուսիկության, և՛ անգամ պարզունակության մեջ: Կյանքի անկատարությունը ևս ճապոնացուն ստիպում է փնտրել գեղեցիկը, և մահը գեղեցկություն է ընկալվում:

Նույն անկատարություն-գեղեցկություն համադրությունն ենք տեսնում ճապոնական պոեզիայի կայուն ձևերում: Ճապոնացի բանաստեղծի գրիչը նույնքան ժլատ է, որքան երբ նկարիչը նկարում է վաբի ժանրով: Ճապոնական պոեզիան աշխարհին է ներկայանում մեծ մասամբ թանկա և հայկու ժանրերով` համապատասխանաբար հինգ և երեք տողանի բանաստեղծություններով: Այս կարճ չափի մեջ բանաստեղծը պետք է կարողանա ներկայացնել հավերժականն ու ակնթարթայինը (այս վայրկյանինը) կողք կողքի: Պահի, մարդու, տարվա եղանակների անցողիկությունը ցցուն երևում է թերասացությամբ ստեղծված այս պատկերներում, և մարդու անցողիկությունը շեշտվում է գրեթե բոլոր թանկաներում և հայկուներում: Ճապոնական բանաստեղծության այս հակիրճ ձևերն ասես միտումնաբար ցույց են տալիս կյանքի հպանցիկ բնույթը և դրանում գեղեցկությունն ըմբռնելու անհրաժեշտությունը: Ճապոնական պոետիկայում մեծ է «յոձյո»-ի (բառացի` «հետո զգալը») դերը, ինչն արևմտյանում իբր համահունչ է թերասացությանը, սակայն յոձյոն ավելին է, քան թերասացությունը: Այն լիարժեք ընկալելի է մահվան սահմանին:

Ճապոնական ազգային արվեստի վրա մեծ է ձեն-բուդդիզմի7 ազդեցությունը, որով տարված էր ճապոնացի մեծ գրող, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Յասունարի Կավաբատան: Ի դեպ, Կավաբատան այն հազվագյուտ գրողներից էր, որոնց ստեղծագործություններն անվերապահորեն խարսխված լինելով ազգային մշակույթի վրա` կարողացել են արժանանալ Շվեդական ակադեմիայի անվերապահ ուշադրությանը: Զարմանալ կարելի է, որ կյանքի 73 տարուն հասած, բնույթով խաղաղ ու արտաքուստ անխռով գրողը կյանքին վերջ է տալիս ինքնասպանությամբ:

ԻՆՔՆԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՎԱԲԱՏԱՅԻ ԳԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ

Դանթեն և Սվենդեբորգը յուրատեսակ հանճարներ էին, բայց նրանք անգամ անդրշիրիմյան կյանքի իրենց նկարագրություններում թույլ ու չափից ավելի երկրային են թվում ննջեցյալների մասին պատմող բուդդայական գրքերի շքեղ պատրանքների համեմատությամբ:

Յասունարի Կավաբատա

Յասունարի Կավաբատան իր «Վերջին հայացք» ձույխիցուում8, ինչպես նաև «Ճապոնիայի գեղեցկությամբ ծնված» Նոբելյան բանախոսությունում մեջբերում է մեկ այլ ինքնասպան ճապոնացի գրողի` Ակուտագավա Ռյունոսկեի9 (1892-1927) խոսքերից. «Ինձ հետապնդում է ինքնասպանության միտքը: Միայն թե առաջ բնությունը երբեք այսքան չքնաղ չի թվացել ինձ: Ձեզ համար երևի ծիծաղելի կլինի, պարադոքսային կթվա` բնության գեղեցկությամբ հմայված մարդն ինքնասպանության մասին է մտածում: Բայց հիմա բնությունը նրա համար է այդքան չքնաղ, որովհետև անդրադառնում է իմ վերջին հայացքում»10:

Կավաբատան մեկն է բազմաթիվ ճապոնացի մտածողներից, որոնք իրենց կյանքին վերջ են դնում ինքնասպանությամբ: Սակայն, ի տարբերություն ինքնասպան այլ գրողների, Կավաբատայի ամբողջ ստեղծագործությունն այդ ինքնասպանության նախապատրաստման փուլն է:

Եթե Արևմուտքում դատապարտում են անձնասպանությունն ու անձնասպանին կամ փորձում ինչ-որ «մեղմացուցիչ հանգամանքներ» գտնել, եթե կատարողի վաստակը մեծ է` արարքը բացատրելով կյանքի այս կամ այն դիպվածի հոգեբանական վերլուծությամբ, ապա Կավաբատայի պարագան պետք է ընկալել սոսկ գեղագիտական դիտանկյունից: Գեղագիտություն, որը պայմանավորում է ճապոնական ազգային մշակույթը:

Ճապոնական ազգային մշակույթի և ինքնասպանության հակման համադրության տեսանկյունից գուցե ավելի ցցուն օրինակ է ճապոնացի նշանավոր արձակագիր, «Ոսկե տաճար» և «Հայրենասերը» ստեղծագործությունների հեղինակ Յուկիո Միսիմայի11 (1925-1970) ինքնասպանության պարագան, մանավանդ որ նրա ինքնասպանությունը, որքան էլ ցնցող էր, սակայն սպասված էր, քանի որ նկատելի էր առ մահը Միսիմայի շարունակական անրջանքը:

Յուկիո Միսիման բացահայտ մարտնչում էր ճապոնական ազգային ավանդույթների համար և մահացավ որպես մարտնչող սամուրայ` հարակիրիով վերջ դնելով կյանքին, այնպես, ինչպես նկարագրված էր «Հայրենասերը» ստեղծագործության մեջ: Ինքնասպանության այս կերպը ճապոնացու ընկալմամբ հերոսության ու խիզախության բացառիկ արտահայտություն է: Հերոսությունը` հերոսություն: Իրոք, ինքնասպանության մեջ մեծ է խիզախման ոգին, որտեղ ակնթարթը կարող է ճակատագիր վճռել: Սակայն այլ բան է, երբ ամբողջ կյանքում նպատակադրված պատրաստվում ես ինքնասպանության և դրա համար գեղագիտական հստակ հայեցակարգ ունես: Ահա սա է, որ Կավաբատային առանձնացնում է ճապոնացի բազմաթիվ այլ ինքնասպան արվեստագետներից:

Ազգային մշակույթի վրա խարսխված և ավանդույթների շարունակակության ջատագովներ Միսիմայի և Կավաբատայի ինքասպանություններում դրդիչների նմանություն փնտրելն անհեռանկարայնություն է: Որքան էլ մեծ էր երկու հեղինակների ազգային արժեքների հանդեպ հակվածությունը, սակայն տարբեր են նրանց գեղագիտական համակարգի բուն հիմքերը: Ի տարբերություն Միսիմայի` Կավաբատայի ստեղծագործություններում չկան պատերազմի հերոսներ, ինչը շատ բնորոշ է ճապոնական գրականությանը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի և դրան հաջորդող տարիներին: Կավաբատան կյանքը չէր դիտում հերոսականության դիտանկյունից, այլ փնտրում էր առօրյայի քնարականությունը: Կավաբատայի ստեղծագործություններում բացառիկ իրադարձություններ չկան, ընդհակառակը, ամենասովորական դիպվածն ու առարկան դառնում են գեղարվեստական հղացման օբյեկտ: Կավաբատան իր ստեղծագործություններում զուտ ճապոնական ավանդական արվեստի գեղագիտությունն է բերում, իսկ Միսիման բացահայտ ճակատայնությամբ կոչ է անում պայքարել դրանց համար: Կարճ ասած` Կավաբատան բերում է երևույթը, իսկ Միսիման մարտնչում է հանուն այդ երևույթի:

Միսիմայի կարծիքով` պատերազմից Ճապոնիայի հրաժարումն ազդարարող հետպատերազմյան սահմանադրությունը ճապոնացիներին զրկել է «առնականությունից», և նա կոչ էր անում զարգացնել ճապոնական մշակույթի ռազմաշունչ ավանդույթները:

Ի դեպ, Միսիման ինքնասպան եղավ Կավաբատայի ինքնասպանությունից ընդամենը երեք տարի առաջ, երբ բավական երիտասարդ էր նրանից: Միսիմայի ինքնասպանությունը ցնցել էր Կավաբատային, ինչպես ցնցել էր Ակուտագավայինը: Այդ ողբերգական դիպվածից փոքր-ինչ առաջ` հարցազրույցում Կավաբատան ասել էր. «Դուք ուզո՞ւմ եք իմանալ իմ կարծիքը Միսիմայի մասին: Նա իմ աշակերտը չի եղել, թեպետ դա հաճախ հաստատում են»: Նմանատիպ հարցադրումներով հաճախ էին դիմում Նոբելյան մրցանակակրին, քանի որ վերջինը մեծ ուշադրությամբ հետևում էր երիտասարդ տաղանդի աճին ու զարգացմանը: Բայց ասել, որ Կավաբատան Միսիմայի դաստիարակն է` չափազանց է: Ընդհակառակը, գուցե Միսիմայի մահն ազդակ եղավ Կավաբատայի ինքնասպանության:

Նույն Միսիման նրանց, ովքեր փորձել են նմանեցնել իր և Կավաբատայի գեղագիտական հայացքները, պատասխանել է, որ ճապոնացի գրողների մեծ մասը, այդ թվում նաև Յասունարի Կավաբատան, ճապոնական գրականության «կանացի» ավանդույթի շարունակողն են, սակայն ինքը բարձրաձայնում է. «Իսկ ես ջանում եմ վերադառնալ սամուրայի ամուր բնավորությանը, որպիսին կա միջնադարի ռազմաշունչ պատմություններում»: Կարճ ասած` երկու գրողների ազգային մշակույթին կառչած լինելը չի կարող անպայմանորեն գեղագիտական ընդհանուր սկզբունքի պատճառ դառնալ:

Կավաբատան հաճախ է փորձում պարզաբանել իր ստեղծագործություններում արտահայտված «ունայնությունը»: «Իմ պատմվածքներում էլ են գտնում «անգոյ»: Բայց դա ամենևին էլ նույն բանը չէ, ինչը որ նիհիլիզմ են կոչում Արևմուտքում: Ըստ իս, տարբեր են մեր հոգեկան կառուցվածքի բուն հիմքերը»12,- ասում է Կավաբատան` վկայակոչելով, որ իր «անգոյը» չի տեղավորվում արևմտյան փիլիսոփայության հասկացություններում:

Ճապոնացիներն, իրոք, բառիս բուն իմաստով արհամարհում են մահը, և ինքնասպանության հակումն ու միտումը վստահաբար կարելի է ազգային յուրահատկություն համարել, որը դարերի ընթացքում, տարբեր սոցիալ-հոգեբանական գործոնների ազդեցությամբ, դարձել է կենսակերպ: «Կենսակերպ» և «ինքնասպանություն», ահա այն պարադոքսայինը, որից սերված սխալ հասկացվածության համար մտահոգվում է Ակուտագավան, ահա այն, ինչը Կավաբատայի գեղագիտության մեկնակետն է:

Միջնադարյան սինկագուի` «ամենօրյա բարոյականության» մասին գրված գրքերը ճապոնացիներին քարոզում են մերժել «ես»-ը և պատրաստ լինել ինքնազոհողության:

Վերևում նշել ենք, որ ժամանակին Ճապոնիայում ինքնասպանությունն ավելին է եղել, քան մահը կռվում: Այն դիտել են բացարձակ հերոսության դրսևորում, ուժի և ինքնատիրապետման ցուցադրություն: Ինքնասպանություն և ինքնատիրապետում պարադոքսը ևս պետք է զավեշտալի թվա մեր ականջին:

Կարելի՞ է արդյոք Կավաբատայի ինքնասպանությանը միտվածության արմատները գտնել ճապոնական ազգային արվեստի հանդեպ սիրահարվածության մեջ: Այո, բայց ոչ Միսիմայի «հանուն հայրենիքի» նշանաբանով:

Ճապոնական արվեստի յուրահատկություններ համարվող բանաստեղծական կայուն ձևերի (հոկուների և թանկաների), թեյախմության արարողության (տյանայոյի), իկեբանայի, անգամ գեյշաների ու մայկոների արվեստի հանդեպ հատուկ պահպանողականություն է դրսևորում Կավաբատան: Նշված ազգային խիստ ընդգծված դրոշմով արվեստները ձեն ուսմունքի արգասիք են:

Ձենը մերժում է աշխարհի բանական ընկալումը և արվեստում դրսևորվում է զուտ հայեցողությամբ: Հետևաբար, ձենը կաշկանդում է մարդու հասարակական ակտիվությունն ու գործունեությունը: Ձենում ստեղծագործական գործընթացի կարևոր պահ է անմիջական, ինտուիտիվ հայեցումը: Իր «Ափաչափ պատմվածքների» մասին Կավաբատան ասում է, որ դրանք չեն ստեղծվել, այլ պարզապես ծնվել են` մերժելով անգամ մարդու ստեղծարար հատկությունը:

Ձենում մահը չի ընկալվում որպես ոչնչացում, ավելին` քայքայում, և ոչ էլ արևմտյան պատկերացմամբ` վերամարմնավորում: «Ես»-ը ձենում հավերժական է, և բնավ նշանակություն չունի «ես»-ի բնույթը: Անհատականությունը հոգեկան գործընթացների ամբողջություն է: Վերամարմնավորումը կատարվում է ամբողջական տարրերով, ինչը մեր իսկական բնույթն է:

Գեղեցիկն ընկալվում է այդ ամբողջության հայեցողության միջոցով, որի համար էլ ճապոնական արվեստում մեծ տեղ է գրավում գեղեցիկի այնպիսի ընկալումը, որը զուգորդվում է փոքրիկի, վաղանցիկության, ակնթարթայինի և անգամ խաբուսիկության հետ:

Սա է պատճառը, որ ինչպես ճապոնական, այնպես էլ շեշտված ձևով Կավաբատայի ստեղծագործություններում հանդիպում են եղյամի, ծաղկած բալենու, լեռան հառաչանքի և նմանատիպ անցողիկ գեղեցկությունների արտացոլումն ու նուրբ ընկալումը:

Մահը ևս այդ գեղեցիկ ակնթարթներից է, կյանքը` նույնպես, որն անդրադառնում է վերջին հայացքում:

Կավաբատայի ստեղծագործությունների ինքնասպանությունները ցուցադրական չեն, դրանցում բացակայում է «հանուն»-ը: Դրանք շատ խաղաղ են կատարվում, անգամ` բնության ձայնին համահունչ: Կավաբատայի հերոսներից մեկն ինքնասպանություն է գործում պարզապես այլևս անելիք չունենալուց, և այս ամենն այնքան ներդաշնակ ու բնական է թվում, որ մենք վայրկյան անգամ չենք մտածում ողբերգության մասին: Ըստ ձենի` յուրաքանչյուր մարդ, անկախ նրանից, թե որտեղ և ինչ հանգամանքներում է ընդունում մահը, պետք է մեռնի թեթև և գեղեցիկ, ժպիտը դեմքին: Հառաչանքը, արցունքները, ամեն տեսակ հուսահատությունը հանդիմանվում ու դատապարտվում են:

Սակայն կյանքը նաև իրավունք է, նախասահմանված իրավունք: Կա ապրելու և մեռնելու ժամանակը: Իր «Էլեգիա» ստեղծագործության մեջ Կավաբատայի հերոսը, որը ներկայացված է առաջին դեմքով, հանգուցյալ մորն ուղղված խոսքում ասում է. «Բայց ես ամենևին չեմ ափսոսում կյանքս: Հանուն ձեզ հանգիստ հրաժեշտ կտայի նրան, եթե կարողանայի վերափոխել երիցուկին»13: Երիցուկին վերափոխելն անհնար է, իսկ մարդու մահվան իրավունք ձեռք բերելը հնարավոր է վերափոխմամբ, ոչ թե մահն է պատճառ դառնում վերափոխման, այլ վերափոխումն է դեպի մահվան իրավունք տանող ճանապարհը:

Վերափոխում, որը բուդդայական ուսմունքում «լուսավորություն» են կոչում, այսինքն` հասնել այն «անգոյ»-ին, որը, ըստ Կավաբատայի, նիհիլիզմը չէ: Մարդ-վերափոխում բույս կամ կենդանի վերամարմնավորման ընդունված կանոնին երիցուկի օրինակում հակադարձ վեկտորն առաջադրելով` բույս կամ կենդանի-վերափոխում մարդ բանաձևով, ի հայտ է բերում «մոդուլային գեղագիտություն»` բացասական և դրական վեկտորների նույնությամբ, և հանգում հետևյալին, որ այդ երկու վեկտորների սկիզբը 0-ն է, այսպես ասած. «Ոգիների ամեն բան միացնող տոնախմբություն: Սա էլ հենց տիեզերքի սրտի միասնության մասին ուսմունքի քարոզն է: Իսկ եթե տիեզերքը մեկ սիրտ ունի, ուրեմն, ամեն մի սիրտ տիեզերք է: Հիրավի, տիեզերական միաձուլում, ընկղմում նիրվանայի գիրկը բոլորի և ամենի` և՛ խոտերի, և՛ ծառերի, և՛ երկրների, և՛ աշխարհների»14:

Եռաչափ հարթության 0-ն սկիզբն է տարածության ընդգրկունության, անսահմանության և ժամանակի անկորնչելիության: Այն ոչինչ չէ, այն ընդգրկում է բոլորը:

Հետաքրքիր է, որ Կավաբատան ինքնասպանությունից առաջ ոչ մի գրություն չի թողել` տեղի տալով բազմաթիվ մեկնաբանությունների: Ականավոր արձակագիր, ճապոնացի գրողների ընկերության նախագահ Ֆումիո Նիվան իր հայտարարությունում ընդգծեց. «Չկար որևէ պատճառ, որը կարող էր Կավաբատային դրդել այդպիսի գործողության»: Այս պաշտոնական հայտարարության և ինքնասպանի վերջին գրության բացակայության պայմաններում առաջին հայացքից դժվար է դատողություններ անել, սակայն Կավաբատայի ինքնասպանության դրդիչները ոչ թե ամփոփված պիտի լինեին մեկ գրության մեջ, այլ այն պետք է որոնել նրա ամբողջ գրական ժառանգությունում, որը պատկառելի է:

Ըստ ճապոնական հավատալիքների` մեռնելուց առաջ մարդու վերջին ցանկությունը կանխորոշում է նրա գալիք ճակատագիրը։ Գուցե Կավաբատան այս հավատով փորձեց անդրաշխարհում ստեղծել մի ուրիշ գեղագիտություն, որը վեր էր նրա ստեղծած երկրայինից:

ՃԱՊՈՆԱՑԻ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆ ՆՇԱՆԱՎՈՐ ԳՐՈՂՆԵՐ

Ակուտագավա Ռյունոսկե (1892-1927)

Արիմա Յորիտիկա (1918-1980)

Արիսիմա Տակեո (1878-1923)

Դաձայ Օսամու (1909-1948)

Իկուտա Սյունգեցե (1892-1930)

Կավաբատա Յասունարի (1899-1972)

Կավակամի Բիձան (1869-1908)

Կանո Ասիհեյ (1906-1960)

Կատո Միտիո (1918-1953)

Կիտամուրա Տոկոկու (1868-1894)

Կոբայասի Միյոկո (1917-1973)

Կուբո Սակաե (1901-1958)

Կուսակա Յոկո (1931-1952)

Հասուդա Ձեմմեյ (1904-1945)

Հարա Տամիկի (1905-1951)

Մակինո Սինիտի (1896-1936)

Միսիմա Յոկիո (1925-1970)

Մուրակամի Իտիրո (1920-1975)

Նոմուրա Վայհան (1884-1921)

Տանակա Հիդեմիցու (1912-1949)

Ֆուձինո Կոհակու (1871-1895)

--------------------------------------------------------------------------

1 Տոմոմացու Էնտեյ (1895-1973) - ճապոնացի փիլիսոփա, բուդդիզմի մասնագետ, գրել է «Ճապոնացիների հարաբերությունը մահվանը» աշխատությունը:

2 Կան Կիկուտի (1888-1948) - ճապոնացի գրող, սցենարիստ, հրատարակիչ, Ակուտագավաի և Նաոկիի անվան մրցանակի դափնեկիր:

3 «Հագակուրե» անվանումը բառացիորեն նշանակում է «տերևների տակ թաքնված»: Այս ասելով հասկացվում է մի հայտնություն, որը գրեթե անմատչելի է ուսմունքի գաղտնի իմաստը չհասկացողների համար: Ենթադրվում է, որ այս անվանումը վերցված է ճգնավոր Սայգյոյի բանաստեղծություններից: «Հագակուրեում» ժողովված ասույթների մեծ մասը վերագրվում է սամուրայ Յամամոտո Ցունեմոտոյին:

4 Տե՛ս Цунэтомо Ямамото, Хагакурэ, Санкт-Петербург, «Диля», 2010

5 Սինտո (բառացի «աստվածների ուղի») - ճապոնացիների հինավուրց դավանանքը: Ի տարբերություն համաշխարհային կրոնների` սինտոիզմում չկա որևէ հիմնադիր անձ, գլխավոր ուսուցիչ, օրենսդիր կամ հեղինակություն:

6 Հոկուսայ (1760-1849) - ճապոնացի հռչակավոր գեղանկարիչ, փորագրիչ: Ունեցել է հիսունին մոտ ստեղծագործական կեղծանուններ` ստեղծագործական ամեն մի փուլում հանդես գալով նոր անունով:

7 Ձեն-բուդդիզմ – ուսմունք և աշխարհայացք, որը նաև որոշակի ապրելակերպ է, բուդդայականության ուղղություններից: Առաջացել է Չինաստանում 6-րդ դարում և ամենամեծ տարածումը գտել Ճապոնիայում: Ուսմունքի հիմքը կազմում է Բուդդայի և բոլոր էակների միասնականության մասին պատկերացումը:

8 Ձույխիցուն ճապոնական գրական ժանր է, բառացի` «գնալ վրձնի հետևից», գրել մտքին եկած ամեն բան, էսսե:

9 Ակուտագավա Ռյունոսկե (1892-1927) - ճապոնացի արձակագիր, ճապոնական նոր գրականության դասական: Ակուտագավան ճանաչվել է Ճապոնիայի ազգային հերոս: Ճապոնիայում գրական բարձրագույն մրցանակը կրում է նրա անունը: 35 տարեկանում ինքնասպան է եղել:

10 Տե՛ս` Յասունարի Կավաբատա, Հազարաթև կռունկը, Ե., «Սովետական գրող», 1978, էջ 356:

11 Յուկիո Միսիմա (1925-1970) - ճապոնացի արձակագիր, հեղինակ է քառասուն վեպերի (որոնցից տասնհինգը էկրանավորել է մինչև վախճանը), տասնութ պիեսների, նաև պատմվածքների ու էսսեների տասնյակ ժողովածուների: Միսիման նաև թատրոնի ու կինոյի բեմադրիչ ու դերասան էր, սիմֆոնիկ նվագախմբի դիրիժոր, աշխարհի շուրջը յոթ պտույտ կատարած օդաչու, միապետականության ջատագով ու սամուրայի երդվյալ հետևորդ, որ կյանքի վերջում սեփական միջոցներով ստեղծել ու պահել է մի ամբողջ ռազմական կազմակերպություն` «Կապիտան Միսիմայի խամաճիկների բանակը»:

12 Տե՛ս` Յասունարի Կավաբատա, Հազարաթև կռունկը, Ե., «Սովետական գրող», 1978, էջ 366:

13 Տե՛ս Յասունարի Կավաբատա, Էլեգիա: «Սովետական գրականություն» ամսագիր, 1977, թիվ 3, էջ 110:

14 Նույն տեղում` էջ 113:

© Աշոտ Գաբրիելյան
© Ազգային Գաղափար պարբերական